Krótkie, ale niezwykle barwne życie Jana Baptysty Tęczyńskiego to gotowy scenariusz filmu łączącego gatunki „płaszcza i szpady” i „love story”. Młody hrabia Jan Baptysta, z możnej i wpływowej rodziny magnackiej Tęczyńskich, dobrze wykształcony (Akademia Krakowska, nauki w Paryżu), bywały na europejskich dworach (Francja, Austria, Szwajcaria, Hiszpania – „przygody” z inkwizycją kościelną) zostaje wysłany przez króla Zygmunta II Augusta z poselstwem do Szwecji (wiezie propozycję układu polsko-szwedzkiego w sprawie Inflant i przymierza polsko-szwedzkiego, które mogłoby być przypieczętowane … małżeństwem króla szwedzkiego Eryka XIV z polską królewną Katarzyną Jagiellonką, siostrą króla Zygmunta II Augusta; ostatecznie polską królewnę poślubił brat króla szwedzkiego Jan, późniejszy król Szwecji Jan III Waza). Na szwedzkim dworze przystojny i rycerski, dobrze wykształcony, majętny i bogato prezentujący się polski poseł ulega czarowi niezwykłej urody młodszej siostry króla, królewnie Cecylii.

Zabiegi o jej rękę przynoszą zrozumienie i akceptację u króla i jego dworu, a i sama wybranka jego serca odwzajemnia miłość i zaloty młodego polskiego magnata. Hrabia wraca do kraju, czyni stosowne przygotowania (finanse!) i ponownie wybiera się w podróż morską do Szwecji dla sfinalizowania starań o rękę Cecylii, tym bardziej, że dochodzą go słuchy o politycznych zwrotach króla szwedzkiego, również w planach w stosunku do małżeństwa swojej siostry Cecylii. Na morzu okręt polskiego posła zostaje zaatakowany („kula armatnia strzaskała maszt okrętu”) i zatrzymany w pobliżu Gotlandii przez będących w stanie wojny ze Szwedami Duńczyków. Pojmany i osadzony w więzieniu w Kopenhadze oczekuje na uwolnienie. Wstawiennictwo polskiego króla u króla Danii o zwolnienie hrabiego przynosi pozytywny skutek. Z Polski do Danii jedzie poselstwo po Jana Baptystę Tęczyńskiego. Niestety, z „tęsknoty za ukochaną”, ale i wskutek epidemii, hrabia umiera w kopenhaskim więzieniu, mając zaledwie 23 lata. Jego ciało przywiezione do Polski spoczęło w rodzinnej kaplicy kościoła w Kraśniku. Wiele lat później, dojrzała już Cecylia będąca w związku małżeńskim z margrabią badeńskim, przybywa do Polski, do Krakowa na ślub jej bratanka, króla Polski Zygmunta III Wazy. I wtedy odżywa w niej pamięć o dawnej niespełnionej miłości i jedzie na grób ukochanego Jana Baptysty Tęczyńskiego do Kraśnika („padła na kolana z głosnym płaczem, gorące wznosząc modły za jego duszę”).

Historia musiała poruszyć wiele osób na dworze króla Zygmunta III Wazy, w otoczeniu znanej i szanowanej rodziny Tęczyńskich. Już w rok po śmierci hrabiego Jan Kochanowski, wówczas sekretarz królewski, napisał poświęcony hrabiemu wiersz, o wyraźnie żałobnym nastroju. W utworze poetyckim zwraca uwagę rozbudowany opis żeglugi statkiem, walki z żywiołem morskim, z burzą. I właśnie ten fragment, w istocie bardzo marynistyczny i jako taki zdaje się być jednym z pierwszych w literaturze polskiej, przytaczamy poniżej.

(zs)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

JANA KOCHANOWSKIEGO

PAMIĄTKA

WSZYTKIEMI CNOTAMI HOJNIE OBDARZONEMU JA-
NOWI BAPTIŚCIE, HRABI NA TĘCZYNIE, BEŁSKIEMU

WOJEWODZIE I LUBELSKIEMU STAROŚCIE ETC.

(…)

Zwyciężył wieczny wyrok i nieszczęście twoje,
  Żeś ty, o zacny Hrabia, nie pomniąc na swoje
Nieprzezpieczeństwo, przedsięś wsiadł w okręt wysoki:
  Miłość rządziła, która nie cierpi odwłoki.
Trzykroć z portu na morze nawa wychodziła,
  Trzykroć zasię do brzegu nazad się wróciła;
Poszła potem przezdzięki [38], ryjąc morskie wały,
  A żagle roztoczone pochop [39] z wiatru brały.
Jeszcze były wieczorne nie zagasły zorze,
  Kiedy nieuśmierzony wicher wpadł na morze.
Szum powstał i gwałtowna z wierzchu niepogoda,
  Wały za wałmi pędzi poruszona woda;
Krzyk w okręcie, a chmury nocy przydawają,
  Świata nie znać, wiatry się sobie sprzeciwiają,
Usiłuje Zachodny przeciwko Wschodnemu,
  Usiłuje Południ przeciw Północnemu.
Morze huczy, a nawę miecą nawałności,
  Raz się zda, jako w przepaść pojźrzeć z wysokości,
A kiedy się zaś wały rozstępują, ani
  Miasta widać wielkiego[40] z głębokiej otchłani.
Piasek z wodą się miesza, a w poboczne ławy
  Bije szturm niebezpieczny, nawa żadnej sprawy

Nie słucha, ale w morskiem rozgniewaniu pływa
  Samopas, a mokra śmierć zewsząd się dobywa.
Całą noc ta okrutna niepogoda trwała.
  Nazajutrz, kiedy zorza z wody powstawała,
Rozchodziły się chmury, wiatry ucichały,
  A pieniste znienagła[41] wały upadały.
Już było Słońce wzeszło, już żagiel rozpięty
  Nawy znowu prowadził, kędy [42] dwa okręty
Z boku się okazały. Hej, panowie moi,
  Szyper[43] głosem[44] zawoła, miejmy się ku zbroi;

(…)

38. przemocą, gwałtem.

39. pęd, bieg.

40. Gdańska.

41. powoli.

42. gdy.

43. kapitan okrętu.

44. na głos.

___________________________________________

Pełny tekst wiersza Jana Kochanowskiego „Pamiątka” w książce „Jana Kochanowskiego Dzieła wszystkie”, wydanie kompletne opracowane przez Jana Lorentowicza, nakład i druk Tow. Akc. S. Orgelbranda S-ów, Warszawa 1919.

Dostępne na:

https://pl.wikisource.org/wiki/Jana_Kochanowskiego_Dzieła_polskie_(1919)/Pamiątka

(zs)

AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

W miesiącu, pomnę, lutym (u nas zima jeszcze)

Za rufą nam została cieśnina Kanału.

Ocean był burzliwy, na przemian szły deszcze,

Więc czas się wlókł w podróży mozolnie, pomału.

aaaZabłysły wraz ze słońcem wieżyce Lizbony,

A gdyśmy ominęli przylądek La-Rocka,

Zabłysły wraz ze słońcem wieżyce Lizbony,

Ogromna, jaśniejąca od blasków zatoka,

A wokół traw i zboża kobierzec zielony.

AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

Ach, wtedy… Boże wielki! tych wonnych łąk kwiecie,

Zapach roli, co płynął z wiosennym podmuchem,

Przypomniał mi wieś polską, mój wiek pacholęcy…

aaa

Stałem długo bez ruchu, nie pomnąc o świecie…

AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

Aż głos przez tubę z góry zagrzmiał mi na uchem:

„Hej tam, baczyć u steru, do kroćset tysięcy”!

aaa

Mariusz Zaruski

Tekst wiersza według Mariusz Zaruski, Sonety Morskie, Wydawnictwo Morskie, 1977.

________________________________________________________________________________

Mariusz Zaruski – ur. 1867, zm. 1941, działalność tatrzańska (organizował TOPR), żeglarska (komandor Yacht Klubu Polski, kapitan harcerskiego żaglowca „Zawisza Czarny”), generał Wojska Polskiego.

W rozbudowanym poemacie epickim, dygresyjnym Juliana Tuwima Kwiaty polskie pojawia się wśród wielu dygresji – jak to w poemacie dygresyjnym – dygresja, odejście od tematu głównego utworu w stronę tematyki morskiej, marynistycznej.

Sprawdziło się przysłowie stare,                                                                                                                  Że vivere non est necesse,                                                                                                                           Sed est necesse navigare.                                                                                                                                 Żeglujcie tedy, przyjaciele:                                                                                                                             Okrętem, gdy wam okręt przypadł,                                                                                                               A jeśli nie – jest barka, krypa,                                                                                                                         Bat, nawa, szkuta, łódź, komiega,                                                                                                                 Prom albo tratwa – co kto woli…                                                                                                                   Wsiadać i jazda!….

 Julian Tuwim, Kwiaty polskie, cz. druga, rozdz. II

Kto dziś z wodniaków, żeglarzy wie co to bat albo komiega? Ale, mając internet pod palcem…  A Julian Tuwim pisał Kwiaty polskie w czasie wojny, na emigracji w Brazylii, potem w Nowym Jorku i w powojennej, zniszczonej Polsce, z ograniczonym dostępem do specjalistycznego słownictwa i wiedzy. 

W kolejnej części poematu, w części trzeciej zaraz na początku pojawia się rozbudowana dygresja, tym razem o wietrze, i to o wietrze oceanicznym.

Wiatr Tobie, Boże, huczał pieśni,
Gdyś z mroków wykrzesywał świat.
Chaosu świadek i rówieśnik,
Wiatr Tobie, Boże, huczał pieśni,
Wodami wstrząsający wiatr.
Wiatr – gniew otchłani zbuntowanej,
Potęgi Twojej pierwszy bard,
Homer Genezis opętany,
Co w chwiejbę wprawił oceany
Rytmicznym rykiem swoich skarg.
I taki był ów zryw stworzenny,
Taki prawichru Tobie hymn,
Że wód wzburzonych ogrom pienny
Do dziś w kołysie trwa bezsennym,
Pomrukiem w brzegi bije złym.
Do dziś – bylinnik, rapsod, epik,
Początku chmurobrody dziad,
Pierwotnej wojny wiarus ślepy –
Wspomnienia szumne lubi wiatr …

  Julian Tuwim, Kwiaty polskie, cz. trzecia, rozdz. I

(zs)

___________________________________________                                                                                                  Julian Tuwim (1894-1953) – poeta.