Zuzanna Jakubowska: Wciąż odkrywana. Wyspa Wielkanocna w nieznanym rękopisie Forsterów z XVIII wieku.
Wydawnictwo: Muzeum Historii Ruchu Ludowego i Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014
Rozbudowany tytuł niniejszej publikacji pasuje do tak nowatorskiej, wielowątkowej książki. Wskazuje na sedno badań, które autorka nie tylko klarownie przedstawiła, ale również poparła dowodami pierwszej klasy.
Cele, jakie przyświecają autorce, są niezmiernie trudne do realizacji, albowiem badania Zuzanny Jakubowskiej kwestionują powszechnie akceptowany dogmat, iż w przypadku Forsterów – pochodzących z Prus Królewskich, dodatkowych członków załogi Jamesa Cooka podczas jego drugiej wyprawy dookoła świata (1772–1775) – wszelkie możliwe pisma o jakiejkolwiek wartości literackiej i naukowej są znane i dokładnie przestudiowane, a zatem nie jest możliwe uzupełnienie dokumentacji z owej wyprawy o żaden nowy, cenny tekst.
Cele, jakie przyświecają badaniom autorki, są również dość delikatnej natury. Pretensje do spuścizny literackiej po Forsterach rości sobie bowiem sześć narodów i państw: Polska, Niemcy, Anglia, Szkocja, Francja, a wreszcie Litwa.
Niniejsza praca jest szczególnie ważna w odniesieniu do Polski i Litwy. Forsterowie żyli w czasach Cooka i Jerzego III, króla Wielkiej Brytanii i Irlandii, a także carycy Katarzyny oraz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – władcy Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Monarchowie ci wywarli na podróżników przemożny wpływ.
Jak zostało powiedziane wyżej, Forsterowie urodzili się nieopodal Wolnego Miasta Gdańska, na terenie Prus Królewskich, należących do ówczesnej Korony Polskiej, która wchodziła w skład Unii Polsko-Litewskiej. Dawne kraje Unii po trosze o nich zapomniały. Praca Z. Jakubowskiej dąży do przywrócenia im należnego miejsca w panteonie dziedzictwa polsko-litewskiego.
Niniejsza publikacja zabiera także głos w sporze polityczno-literackim, towarzyszącym zakazowi, jakim brytyjska Admiralicja objęła publikację dzienników Johanna Forstera, pisanych na pokładzie flagowego statku Cooka, Resolution.
Last but not least, praca Z. Jakubowskiej to również głos w dyskusji wokół rzekomej niemieckiej versus polskiej spuścizny kulturalnej po Forsterach. Ich dziedzictwo niemieckie i polskie to w zasadzie trzon niniejszej publikacji.
Dzięki swej twórczości literackiej w języku niemieckim, Forsterowie mają zapewnione miejsce w panteonie kultury niemieckiej (czy raczej pruskiej). Niemieccy czytelnicy szczególnie cenią George’a Forstera za przekład relacji z wyprawy Cooka – A Voyage…, w tłumaczeniu zatytułowanej Reise… – i za inne arcydzieło, mające charakter wspomnień z podróży w towarzystwie słynnego Humboldta.
Pomimo ograniczonych rozmiarów, praca Z. Jakubowskiej to szeroko zakrojone przedsięwzięcie naukowe. Przypisy są dość liczne, zazwyczaj słusznie, i ogólnie klarowne. Praca jest skomponowana ze szczególną dbałością o spójną formę graficzną. Reprodukcja oryginalnego rękopisu francuskiego nadaje publikacji charakter prawdziwie źródłowy. Transkrypcja ułatwia czytanie dokumentu i skomputeryzowane badania porównawcze z uwzględnieniem innych tekstów literackich autorstwa Fosterów. Książka zawiera także tłumaczenia oryginału na języki angielski i polski. Przekład wykonany został z należytą troską o szczegóły techniczne i o kulturową specyfikę wszystkich trzech języków. Tłumaczeniowa część książki powinna być traktowana jako niezwykle istotna z punktu widzenia badacza, nie zaś po prostu wprawka w sztuce przekładu.
Jeśli chodzi o tłumaczenie na język polski, Z. Jakubowska dostarcza polskim czytelnikom-niespecjalistom zupełnie nowego, wyjątkowo potężnego narzędzia: mogą oni teraz porównać trzy różne teksty źródłowe Forsterów o Wyspie Wielkanocnej, przełożone przez tę samą, niewiarygodnie kompetentną osobę. Warto bowiem przypomnieć, że Z. Jakubowska w jednej ze swoich wcześniejszych książek zamieściła już przekłady fragmentów Journals… Johanna Forstera i A Voyage… George’a Forstera, dotyczących Rapa Nui.
Dla każdego badacza, poważnie zainteresowanego wschodnimi rejonami Pacyfiku na południe od równika, dokonany przez Z. Jakubowską przekład angielski okazuje się jeszcze ważniejszy niż polski. Tłumaczenie angielskie może posłużyć do studiów porównawczych nad takimi pracami Forsterów, jak Journals…, A Voyage…, jej przekład Reise… oraz Observations…. Zważywszy, że każdy anglojęzyczny literaturoznawca, specjalizujący się w zagadnieniach Pacyfiku, powinien posiadać przynajmniej roboczą znajomość języków holenderskiego i niemieckiego, angielski przekład manuskryptu (wraz z dziełami niemieckimi i holenderskimi, przywoływanymi przez Z. Jakubowską w przypisach, ze wspomnianą Reise… oraz publikacjami wyszczególnionymi przez autorkę w bibliografii) umożliwi specjalistom w dziedzinie kultury i literatury obszaru Oceanu Spokojnego zestawienie doświadczeń Forsterów z doświadczeniami podróżników holenderskich. Czytelnicy francuskojęzyczni otrzymają z kolei możność porównania tekstu oryginału, drobiazgowo i skrupulatnie przetranskrybowanego przez Agatę Frankowską-Thuinet (z pomocą Zuzanny Jakubowskiej), ze źródłami autorstwa podróżników hiszpańskich i francuskich, którzy dotarli na Wyspę Wielkanocną odpowiednio w roku 1770 i 1786. Jak było wspomniane wyżej, w przypisach do swych przekładów autorka częstokroć powołuje się na publikacje w języku holenderskim i niemieckim; czytelnika zdumiewa jej kompetencja językowa w zakresie tak istotnym dla studiów nad historią eksploracji Pacyfiku, od Magellana do Cooka i dalej.
Przekłady zawierają również „Tabelę zgodności między językami Morza Południowego”, co może niesłychanie ułatwić życie potencjalnego badacza.
Szczególny nacisk należy położyć na kwestię dostępności i wiarygodności oryginalnych pism Forsterów, tj. rękopisów, zdeponowanych w Bibliotece Berlińskiej, w innych księgozbiorach, a także pozostających w rękach prywatnych.
Najbardziej znanymi opublikowanymi wspomnieniami Forsterów są: A Voyage…, tom napisany jakoby przez George’a Forstera, możliwe, że z pomocą ojca Johanna, oraz Observations…, opracowanie jakoby sporządzone przez Johanna Forstera. Specjaliści utrzymują, że rękopiśmienne Journals… Johanna były pierwotnym, jeśli nie jedynym źródłem faktów zawartych w obydwu wspomnianych pracach. Sytuacja jest jednak daleko bardziej skomplikowana, co wykazałem w opracowaniu z 2011 roku2 . Pozwolę sobie zacytować:
Dowiedziawszy się o śmierci George’a, wdowa po nim, Therese, która przechowywała jego rękopisy na tematy botaniczne, „przekazała je ludowi Francji”. Rękopisy te znajdują się obecnie w Bibliotece Historii Naturalnej w Paryżu.
…po śmierci Johanna wdowa po nim, Justyna, zdeponowała rękopis jego dzienników w Berlinie, gdzie obecnie są przechowywane. Trzeba jednak mieć na uwadze, że Justyna przekazała tamtejszej bibliotece również krótkie notatki naukowe Johanna, notesy antropologiczne i glosariusze, jakie prowadził podczas wyprawy.3
Wykazu rękopisów Johanna w muzeum berlińskim nie sporządzono jednakże z należytą skrupulatnością. Rękopis dzienników został odnaleziony przypadkiem pod koniec lat 70. lub we wczesnych latach 80., następnie drobiazgowo przepisany, aż wreszcie skomputeryzowany przez Michaela Edwarda Hoare i opublikowany w roku 1982.
Na koniec chciałbym poruszyć kwestię zagadnień politycznych czy też okołopolitycznych, obecnych w części analitycznej niniejszej książki. W mojej ocenie w przeprowadzonej przez Z. Jakubowską analizie kwestie te przejawiają się w trzech odmiennych wątkach, którym można przypisać odrębne kategorie. Za pierwszy można uznać spór między Forsterami a brytyjską Admiralicją oraz jego konsekwencje literackie i polityczne. Drugi to uwłaczający wpływ, jaki wywarli „biali” podróżnicy na ludność rdzenną Wyspy Wielkanocnej. Trzeci zaś problem zawiązany jest z „socjopolityczną” rolą „pomników” wzniesionych na omawianej wyspie.
Pozwolę sobie zacząć od sporu na linii Forsterowie – Admiralicja. Jego trafne zobrazowanie przez Z. Jakubowską sparafrazowałbym w sposób następujący: Na pokładzie HMS Resolution Johann
pisze dzienniki, pokładając w nich duże nadzieje. […] Tym niemniej […] niedługo po roku 1775 niektórzy z bardziej wpływowych torysów z brytyjskiej Admiralicji starają się – agresywnie, uporczywie i skutecznie – zablokować twórczość literacką Forsterów. […] W tym okresie głównymi powodami owej „serii […] intryg” zdają się być, między innymi, ambicja literacka Cooka, liberalne, anty-imperialne poglądy Johanna oraz pewne jego nieortodoksyjne teorie naukowe, jak również obraźliwy esej W. Walesa, Remarks…. […] Walka Johanna Forstera o prawo do wolności słowa i o prawo do opublikowania relacji z wyprawy Cooka pośrednio przyczyniła się do zapoczątkowania kariery literackiej George’a, który wydał A Voyage…4 .
Spór Forsterów z Admiralicją doprowadził pośrednio do ich powrotu do Europy, a w dalszej kolejności do napisania Mémoire, z na poły politycznych powodów, o których była już mowa. Jak zaznaczyłem, zgadzam się z eleganckim, wiarygodnym wyjaśnieniem tych kwestii, zaproponowanym przez Z. Jakubowską.
Zgadzam się również ze stwierdzeniem autorki, iż coraz liczniejsi są „naukowcy, którzy – w duchu rozważań postkolonialnych – dążą do rehabilitacji dawnych mieszkańców Wyspy Wielkanocnej oraz ich stylu życia, wskazując przy tym na czynnik zewnętrzny w postaci kontaktu z cywilizacją zachodnią, jako na przyczynę degradacji społecznej i środowiskowej Rapa Nui”. W moim rozumieniu siłowe zniewolenie mieszkańców Wyspy Wielkanocnej przyczyniło się do depopulacji i dekulturacji Rapa Nui, czego powodem był kontakt ze światem zewnętrznym. Innymi słowy – w XIX wieku łowcy niewolników napadli na wyspę. Życie jej rdzennych mieszkańców zostało zakłócone w takim stopniu, iż ich delikatna cywilizacja została poważnie zagrożona, wiedza o własnej przeszłości uległa niemal całkowitej zagładzie, a umiejętności przodków – zapomnieniu.
Na koniec Z. Jakubowska, z właściwą sobie przenikliwością badawczą, przeprowadza analizę porównawczą prac podróżników i zauważa, iż „w wielokrotnie wspominanych pismach Forsterów pojawiają się doniesienia, iż posągi pełnią funkcję pomników wystawianych dawnym, wybitnym wodzom […]. Tymczasem w memoriale okoliczność ta powtarzana jest aż do przesady […] wraz z peanami na cześć stopnia rozwoju miejscowej sztuki […]. Co więcej, autorzy memoriału aktywnie odrzucają myśl, iż owi upamiętniani wodzowie byli deifikowani – mimo że choćby w Observations dywagacje na ich temat pojawiają się właśnie w kontekście omawiania zwyczajów religijnych Pacyfiku. Zaprzeczenie to wpisuje się w dość widoczną w rękopisie politykę unikania nawiązań do Boga”. Wedle tej tezy, w memoriale posągi zwane moái pełnią „czytelną funkcję socjopolityczną”.
Bazując na powyższych rozważaniach, z pełnym przekonaniem i bez najmniejszych zastrzeżeń sugeruję i nalegam, by praca Z. Jakubowskiej ukazała się w formie książkowej.
_____________________________________
1 – Johann Forster i jego syn George Forster urodzili się nieopodal Wolnego Miasta Gdańska, odpowiednio w 1729 i 1754 roku.
2 – Cf. K. K. Vorbrich, Memoirs of the Forsters—the Polish-Born Participants of Cook’s Expedition: the Same Voyage, Worlds Apart—extended edition, Scientific Publishing House CONTACT, Poznań 2011.
3 – “Upon learning of his death, George’s widow, Therese, who held his botanical manuscripts, ‘gave them to the people of France.’ The manuscripts are now deposited at the Library of Natural History in Paris. […] [A]fter Johann’s death, his widow, Justyna, deposited the manuscripts of Forster’s Journals… in Berlin, where they are kept presently. However, it is important to realise that in Berlin Justyna deposited also Johann’s short scientific notes, anthropological notebooks, and vocabularies kept during the Voyage”. Ibid., s. 69, 71.
4 – K. K. Vorbrich, Some Geographical and Geological Aspects in Johann Forster’s Posthumous Journals… Controversy—HMS Resolution Memoirs Never Refined, „Quaestiones Geographicae”, 31(3), Poznań, 2012, s. 90–91.
Christopher (Krzysztof Konstanty) Vorbrich
Poznań, 30 maja 2014 r.